Doğuş Pertez
Admin
Şili Cumhuriyeti /Genel Bilgi/Resmi Dili/Çoğrafi Yapısı/İklimi/Demografisi
Şili (İspanyolca: Chile (yardım·bilgi)) ya da resmî adıyla Şili Cumhuriyeti (República de Chile (yardım·bilgi); Arjantin'in batısında, And Dağları ile Büyük Okyanus arasında kalan, kuzeyden güneye 4300 km boyunca uzanan bir Güney Amerika ülkesidir. Kuzeyinde Peru, kuzeydoğusunda Bolivya ve doğusunda Arjantin bulunur. Başkenti Santiago olup 2005 yılı rakamlarına göre ülkede yaklaşık 16 milyon insan yaşamaktadır. İsmi Aymara dilinde "Dünyanın bitimi" anlamına gelen chilli kelimesinden gelir.
Şili idari olarak onbeş bölgeye ayrılmıştır, bunlardan ondört tanesi, başlarındaki Roma rakamlarıyla ifade edilen, kuzeyden güneye sırasıyla Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, O'Higgins, Maule, Bío-Bío, Araucanía, Los Lagos, Aysén, Magallanes y la Antártica Chilena bölgeleri ve sonradan eklenen Los Ríos ile Arica ve Parinacota bölgeleridir. Bunlarla beraber bir de Región Metropolitana de Santiago bölgesi vardır.
Etimoloji
Ülkenin orijinal ismi olan Chile kelimesinin kökeni tek ve kesin bir şekilde kanıtlanmamıştır. En yaygın açıklama, kelimenin Aymara Dili'nden türediğidir. Bu dilde Chilli kelimesi Dünyanın son bulduğu diyar“ anlamına gelir. Bu durum, Aymara yerleşim bölgelerinden yola çıkıp Şili'ye gelen ilk İspanyol olgusuyla desteklenir. İspanyollar Güney Amerika'nın sömürgeleştirilmesinin başlangıcından itibaren Atacama Çölü'nün güneyindeki toprakları Chile adıyla nitelendirirler. Şili okullarında ayrıca, Trile adlı bir kuşun pitoresk betimlemesi olabileceği yönünde bir değişke de öğretilir.
Başka ve daha az yaygın bir teori ise İnka dili Quechua'yı ismin kökeni olarak gösterir. İnka Krallığı'nın azami genişliği bugünkü Santiago'ya ulaşır. İnkalar Río Aconcagua'nın güneyindeki toprakları, görece soğuk iklime ve karlarla kaplı Andlar'a dayanarak kar anlamına gelen Tchili diye adlandırırlar.
Diğer taraftan kesin olarak geçerli olan, Chile diye yapılan ülke tanımlamasının (İspanyolcada aynı ismimde olan) Chili biberine dayanmadığıdır. Bu kelime Orta Amerika Aztek Dili Nahuatl'dan gelir. Chili ve bundan yapılan salsaya Şili İspanyolcası'nda aji denir.
Coğrafi konum
Şili her ne kadar, Güney Amerika kıtasını kuzey-güney doğrultusunda Antarktika'ya kadar uzanan bir ülke olsa da, ortalama genişliği sadece 180 km'dir. Ülkenin en dar yeri (Antarktika'daki Şili toprakları sayılmazsa) 90 km iken en geniş yerinin uzunluğu 240 km kadardır. Avrupa ile kıyaslanacak olursa Danimarka'dan Sahra Çölü'ne uzanacak kadar bir mesafe kat edilir. Doğu-Batı mesafesi çok az olsa da bu iki uç arasında çok fazla rakım farkı oluşur. Ülke ayrıca kuzeyden güneye çok farklı iklim, bitki örtüsü ve coğrafi şekiller gösterir. Bu yüzden Şili, birçok kaynakta tezatlar ülkesi olarak anılır. Hakikaten de kuzeydeki çölü, Afrika'nın Sahara'sını, güneydeki kannalları Norveç kanallarını, Los Lagos'daki Osorno ve çevresi İsviçre Alplerini, Orta bölgeleri Akdeniz'i hatırlatmasıyla, ayrıca Patagonya'daki buzullarıyla, bu ismi hak eder.
Dağları
Şili dağları, yeryüzünün en yüksek sıradağlar zincirini oluşturur. 6000 m'nin üstünde birçok zirvesi vardır. Bunlardan biri olan Şili'nin en yüksek dağı (6.880 m) Ojos del Salado aynı zamanda dünyanın en yüksek volkanıdır. Aşağıda en ünlüleri listelenmiştir.
* Nevado Ojos del Salado, 6.880 m, III. Bölge (Atacama Bölgesi)
* Cerro Tupungato, 6.800 m, (Metropolitan Bölgesi)
* Volcán Llullaillaco, 6.739 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
* Volcán Parinacota, 6.342 m, I. Bölge (Tarapacá Bölgesi)
* Volcán Licancábur, 5916 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
* Descabezado Grande, 3.830 m, VII. Bölge(Maule Bölgesi)
* Torres del Paine, 2.800 m, XII. Bölge (Magallanes y de la Antártica Chilena Bölgesi)
* Volcán Villarrica, 2.840 m, VIII. Bölge (Araucanía Bölgesi)
* Volcán Osorno, 2.652 m, X. Bölge (los Lagos Bölgesi)
* Volcán Cerro Hudson, 1.905 m, XI. Bölge (Asyen Bölgesi)
Osorno Volkanı, Los Lagos Bölgesi
Nehirler ve göller
Ülkenin özel coğrafi yapısı sebebiyle, uzun nehirleri yoktur. En uzun nehir olan Rio Loa'nın uzunluğu 443 km'dir. Ülkenin kuzeyinde Atacama Çölü'ndeki ekstrem kuraklık, büyük su birikimlerinin oluşmasını engeller. Kuzeydeki az sayıda nehir And Dağları'ndaki karlardan beslenirler. Güneye indikçe artan yağışlar, beraberinde bu bölgelerdeki nehirlere daha fazla su hacmi getirir. Nehirler, Şili ekonomisinde, özellikle enerji sağlanmasında önemli rol oynar. Bununla birlikte somon balıkçılığı ve rafting gibi macera turizmi içinde fırsatlar sunar. Kuzeyden güneye önemli nehirleri aşağıda sıralanmıştır.
* Río Lauca, 160 km, I. Bölge (Tarapacá)
* Río Lluta, 167 km, I. Bölge (Tarapacá)
* Río Loa, 443 km, II. Bölge (Antofagasta)
* Río Copiapó, 162 km, III. Bölge (Atacama)
* Río Elquí, 170 km, IV. Bölge (Coquimbo)
* Río Choapa, 160 km, IV. Bölge (Coquimbo)
* Río Aconcagua, 142 km, V. Bölge (Valparaíso)
* Río Maipo, 250 km, Metropolitan/ V. Region (Metropolitan/ Valparaíso)
* Río Mapocho, 120 km, Metropolitan(Metropolitana)
* Río Cachapoal, 172 km, VI. Bölge( O´Higgins)
* Río Maule, 240 km, VII. Bölge (Maule)
* Río Biobío, 380 km, VIII. Bölge (Biobío)
* Río Imperial, 52 km, IX. Bölge (Araucanía)
Gölleri arasında kuzeydeki tuz gölleri sayılabilir ki bunların en ünlüsü olarak Salar de Atacama'yı söyleyebiliriz. Bununla birlikte en kuzeyde, yeryüzünün en yüksek konumdaki göllerinden biri olan Lago Chungará gölü bulunur. Gölün alanı 21,5 km² olup, 4.500 m yükseklikte bulunur.
Lago Chungará ve Volkan Parinacota
Bir grup büyük ve güzel göller Temuco şehrinin güneyinden başlayıp Puerto Montt'a kadar uzanır. Bunlar sırasıyla şöyledir.
* Lago Colico, 56 km², IX. Bölge (Araucanía)
* Lago Caburga, 51 km², IX. Bölge(Araucanía)
* Lago Villarrica, 176 km², IX. Bölge (Araucanía)
* Lago Calafquén, 120 km², IX. Bölge (Araucanía) und X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Panguipulli, 116 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Riñihue, 77 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Ranco, 401 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Puyehue, 156 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Rupanco, 223 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Llanquihue, 860 km², X. Bölge (Los Lagos)
Ayrıca güneyde 970 km² alanı ile Şili'nin en büyük gölü Lago General Carrera bulunur ki bu göl Arjantin'deki Lago Buenos Aires gölünün batı kanadını oluşturur.
Şili idari olarak onbeş bölgeye ayrılmıştır, bunlardan ondört tanesi, başlarındaki Roma rakamlarıyla ifade edilen, kuzeyden güneye sırasıyla Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, O'Higgins, Maule, Bío-Bío, Araucanía, Los Lagos, Aysén, Magallanes y la Antártica Chilena bölgeleri ve sonradan eklenen Los Ríos ile Arica ve Parinacota bölgeleridir. Bunlarla beraber bir de Región Metropolitana de Santiago bölgesi vardır.
Etimoloji
Ülkenin orijinal ismi olan Chile kelimesinin kökeni tek ve kesin bir şekilde kanıtlanmamıştır. En yaygın açıklama, kelimenin Aymara Dili'nden türediğidir. Bu dilde Chilli kelimesi Dünyanın son bulduğu diyar“ anlamına gelir. Bu durum, Aymara yerleşim bölgelerinden yola çıkıp Şili'ye gelen ilk İspanyol olgusuyla desteklenir. İspanyollar Güney Amerika'nın sömürgeleştirilmesinin başlangıcından itibaren Atacama Çölü'nün güneyindeki toprakları Chile adıyla nitelendirirler. Şili okullarında ayrıca, Trile adlı bir kuşun pitoresk betimlemesi olabileceği yönünde bir değişke de öğretilir.
Başka ve daha az yaygın bir teori ise İnka dili Quechua'yı ismin kökeni olarak gösterir. İnka Krallığı'nın azami genişliği bugünkü Santiago'ya ulaşır. İnkalar Río Aconcagua'nın güneyindeki toprakları, görece soğuk iklime ve karlarla kaplı Andlar'a dayanarak kar anlamına gelen Tchili diye adlandırırlar.
Diğer taraftan kesin olarak geçerli olan, Chile diye yapılan ülke tanımlamasının (İspanyolcada aynı ismimde olan) Chili biberine dayanmadığıdır. Bu kelime Orta Amerika Aztek Dili Nahuatl'dan gelir. Chili ve bundan yapılan salsaya Şili İspanyolcası'nda aji denir.
Coğrafi konum
Şili her ne kadar, Güney Amerika kıtasını kuzey-güney doğrultusunda Antarktika'ya kadar uzanan bir ülke olsa da, ortalama genişliği sadece 180 km'dir. Ülkenin en dar yeri (Antarktika'daki Şili toprakları sayılmazsa) 90 km iken en geniş yerinin uzunluğu 240 km kadardır. Avrupa ile kıyaslanacak olursa Danimarka'dan Sahra Çölü'ne uzanacak kadar bir mesafe kat edilir. Doğu-Batı mesafesi çok az olsa da bu iki uç arasında çok fazla rakım farkı oluşur. Ülke ayrıca kuzeyden güneye çok farklı iklim, bitki örtüsü ve coğrafi şekiller gösterir. Bu yüzden Şili, birçok kaynakta tezatlar ülkesi olarak anılır. Hakikaten de kuzeydeki çölü, Afrika'nın Sahara'sını, güneydeki kannalları Norveç kanallarını, Los Lagos'daki Osorno ve çevresi İsviçre Alplerini, Orta bölgeleri Akdeniz'i hatırlatmasıyla, ayrıca Patagonya'daki buzullarıyla, bu ismi hak eder.
Dağları
Şili dağları, yeryüzünün en yüksek sıradağlar zincirini oluşturur. 6000 m'nin üstünde birçok zirvesi vardır. Bunlardan biri olan Şili'nin en yüksek dağı (6.880 m) Ojos del Salado aynı zamanda dünyanın en yüksek volkanıdır. Aşağıda en ünlüleri listelenmiştir.
* Nevado Ojos del Salado, 6.880 m, III. Bölge (Atacama Bölgesi)
* Cerro Tupungato, 6.800 m, (Metropolitan Bölgesi)
* Volcán Llullaillaco, 6.739 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
* Volcán Parinacota, 6.342 m, I. Bölge (Tarapacá Bölgesi)
* Volcán Licancábur, 5916 m, II. Bölge (Antofagasta Bölgesi)
* Descabezado Grande, 3.830 m, VII. Bölge(Maule Bölgesi)
* Torres del Paine, 2.800 m, XII. Bölge (Magallanes y de la Antártica Chilena Bölgesi)
* Volcán Villarrica, 2.840 m, VIII. Bölge (Araucanía Bölgesi)
* Volcán Osorno, 2.652 m, X. Bölge (los Lagos Bölgesi)
* Volcán Cerro Hudson, 1.905 m, XI. Bölge (Asyen Bölgesi)
Osorno Volkanı, Los Lagos Bölgesi
Nehirler ve göller
Ülkenin özel coğrafi yapısı sebebiyle, uzun nehirleri yoktur. En uzun nehir olan Rio Loa'nın uzunluğu 443 km'dir. Ülkenin kuzeyinde Atacama Çölü'ndeki ekstrem kuraklık, büyük su birikimlerinin oluşmasını engeller. Kuzeydeki az sayıda nehir And Dağları'ndaki karlardan beslenirler. Güneye indikçe artan yağışlar, beraberinde bu bölgelerdeki nehirlere daha fazla su hacmi getirir. Nehirler, Şili ekonomisinde, özellikle enerji sağlanmasında önemli rol oynar. Bununla birlikte somon balıkçılığı ve rafting gibi macera turizmi içinde fırsatlar sunar. Kuzeyden güneye önemli nehirleri aşağıda sıralanmıştır.
* Río Lauca, 160 km, I. Bölge (Tarapacá)
* Río Lluta, 167 km, I. Bölge (Tarapacá)
* Río Loa, 443 km, II. Bölge (Antofagasta)
* Río Copiapó, 162 km, III. Bölge (Atacama)
* Río Elquí, 170 km, IV. Bölge (Coquimbo)
* Río Choapa, 160 km, IV. Bölge (Coquimbo)
* Río Aconcagua, 142 km, V. Bölge (Valparaíso)
* Río Maipo, 250 km, Metropolitan/ V. Region (Metropolitan/ Valparaíso)
* Río Mapocho, 120 km, Metropolitan(Metropolitana)
* Río Cachapoal, 172 km, VI. Bölge( O´Higgins)
* Río Maule, 240 km, VII. Bölge (Maule)
* Río Biobío, 380 km, VIII. Bölge (Biobío)
* Río Imperial, 52 km, IX. Bölge (Araucanía)
Gölleri arasında kuzeydeki tuz gölleri sayılabilir ki bunların en ünlüsü olarak Salar de Atacama'yı söyleyebiliriz. Bununla birlikte en kuzeyde, yeryüzünün en yüksek konumdaki göllerinden biri olan Lago Chungará gölü bulunur. Gölün alanı 21,5 km² olup, 4.500 m yükseklikte bulunur.
Lago Chungará ve Volkan Parinacota
Bir grup büyük ve güzel göller Temuco şehrinin güneyinden başlayıp Puerto Montt'a kadar uzanır. Bunlar sırasıyla şöyledir.
* Lago Colico, 56 km², IX. Bölge (Araucanía)
* Lago Caburga, 51 km², IX. Bölge(Araucanía)
* Lago Villarrica, 176 km², IX. Bölge (Araucanía)
* Lago Calafquén, 120 km², IX. Bölge (Araucanía) und X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Panguipulli, 116 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Riñihue, 77 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Ranco, 401 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Puyehue, 156 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Rupanco, 223 km², X. Bölge (Los Lagos)
* Lago Llanquihue, 860 km², X. Bölge (Los Lagos)
Ayrıca güneyde 970 km² alanı ile Şili'nin en büyük gölü Lago General Carrera bulunur ki bu göl Arjantin'deki Lago Buenos Aires gölünün batı kanadını oluşturur.