Doğuş Pertez
Admin
Mem u Zin Hikayesi
Mem u Zin
Mem Û Zin Öyküsü
Mem u Zin nedir
Mem-u Zin Efsanesi
Mem-u Zin Efsanesi
Mem u Zin destanı aslında iki destandır Destanın bir yüzünde kavuşan Tajdin ile Siti’nin, bir yüzünden de kavuşamayan ve aşktan ölen Mem ile Zin’in destanları vardır
’Ey insanlar, hepiniz bu adamı dinleyin’ cümlesi ile başlayan destan iki meleğin hapse girmesiyle devam eder Bu iki melekten biri Mem biri de Zin’dir Sonra meleklerden biri Zin’i alıp, Mem’in yanına götürme teklifinde bulunur Melekler bu isteği gerçekleştirir Botan* Beyi’nin kızını(Zin) alıp Mem’in yanına götürürler İkisi uykudan uyanır Korkarlar ilk başta Çünkü bilmek korkutur Peki neyi biliyordular? Birbirine aşık olduklarını ve onları ancak ölüm ayırabilecekleri Melekler Zin’i alıp geri götürüler, artık destan dünyevi hayata kaymış olur
İkinci karşılaşmaları bir newroz gününde olurZin ile kız kardeşi Siti erkek kılığına girerler newroza gitmek için Her birnin parmağında bir yüzük vardır Newrozun kutlandığı alanda karşılaşırlar Mem’in yanında da biraderi Tajdin vardır Gençler, kızların güzelliğnden o kadar etkilenirler ki oracıkta bayılırlar Ayıldıklarında parmaklarında yüzük vardır Bunun bir hayal olduğunu düşünseler de parmaklarındaki yüzük gerçeği ifşa etmektedir zaten her iki taraf da yemeden içmeden kesilir Bu durumu farkeden Zin’in analığı ısrar eder ve Zin ona açılır Analık o iki civanı bulmaya karar verir Bulması da o kadar da zor olmaz Öyle bir ’illete’ düşmüşler ki bütün herkes Mem ile Tajdin’i bilmektedir Analık onları bulur, artık Zin ile Siti’nin kim olduğunu öğrenen Mem ile Tajdin onları istemeye karar verirler Yalnız bir sorun vardır Bir evden aynı anda iki tane gelin çıkamaz Mem hiç düşünmeden sırasını Tajdin’e verir Tajdin ile Siti evlenirken Mem ile zin de beklerler
Beko Botan Beyinin yanında yanaşmadır Beyi doldurur, Mem’in asıl niyetinin Zin’i alıp onun beyliğini ele geçirmek olduğunu iddia eder Bu söylentiler çoğalınca Mem alınıp zindana atılır Bu aşk artık’yasak aşk’tır
Zin üzüntüden yataklara düşer Bunu gören Bey Zin’i salıverir zindana Özellikle Zin’in ’Ben öldükten sonra kimse karalar bağlamasın’ sözü Beyi yumuşatmıştır Zin zindana gider ama Mem ölmüştür artık
Mem’in ölümünü duyan Botan halkı yas tutar Şehirdeki bütün insanlar matem elbiselerini giymişlerdir Hatta ağaçlar bile Mem’in ölüme yapralarına dökmüşlerdirAhmed-i Xani Botan halkının siyah ve kapalı renklere düşkün olmasını o güne bağlar
Mem’in ölmesi demek aşkın sürgün edilmesi demektir Ve Zin’in gelip mezarın başında ağıt yakmasıyla ağlayış bir senfoni halini alır Mem’in mezarı başında ağlayan Zini ölüm şerbetini içerek bu dünyadan göçer
"Zin’in ölümünden sonra Mem’in mezarı açtılar Bey dedi ki ’Memo al sana yar!’ Mem’in mezarından üç defa ses geldi ve o ses ’merhaba’ diye Gerçeğin bu sırrını işiten herkes aşka inandı"
Beko’yu ise Tajdin öldürür Beko diğer dünyada da iki aşığı rahat bırakmaz Bir kara çalı olur girer aralarına, bunun üzerine Mem ve Zin yıldız olur gökyüzüne çıkarlar Beko da bunların peşinden gökyüzüne çıkar, kavuşmalarını engeller
****
Ahmed-i Xani aslen Hakkarilidir Türbesi Ağrı’nın Dğobeyazıt ilçesindedir Din adamı olmasından dolayı akın akın ziyaretçi çekiyor türbe şimdi Ahmed-i Xani bir çok edebiyatçıya ilham kaynağı omuştur Bediüzzaman Hazretleri eğitimi tamamlamak için Dğubeyazıt’a gittiğinde isteyerek o türbede kalmıştır Ve Risale-i Nur eserinde Ahmed-i Xani’ye olan saygısını ifade eder Kitap, sanırım ilk kez 1906 da Türkçe’ye çevrilmiş en önemli ve kapsamlı çeviri ise 1968 ’de M Emin Bozarslan tarafından yapılmıştır
****
Mem ve Zin’in mezarı Cizre’dedir Zaten Botan bölgesi Cizre’yi içine alan o bölgenin ismidir Yukardaki fotoğraf da onların mezarına ait bir fotoğraftır Eğer olur da bir gün birleri okumaya çıkarsa o destanı özellikle Mem’in Dicle Nehri ile Zin’in de mum ile dertleşmesi kısmına ayrı bir önem versinler Destanın içindeki bir beyitle yazıyı bitiriyorum
Gönülden yükseldi kara bir duman
Başındaki dimağı da kararttı
Mem u Zin
Cizre Beyi, Mir Zeynuddin'in Zîn ve Sitî adlarında iki tane bacısı vardı
Zîn, beyaz tenli, beyin can ciğeriydi Bey onu çok severdi Sitî ise esmer, selvi boylu biriydi Tacdin, Beyin Divan Vezirinin oğluydu Hikâyenin ana
kahramanı Mem ise Tacdin'in manevi kardeşi ve dostuydu Botan bölgesinde baharın müjdecisi olan Mart ayında, eğlence ve bayram günlerinde çoluk - çocuk bütün Cizre halkı kırlara çıkar süslenirlerdi
İşte böyle bir günde Mem ile Tacdin kendilerine kızlar gibi süs verip ve kıyafet değiştirerek şenliğe katılırlar Şenlik alanına vardıklarında
erkek kıyafetli iki kişiyi görürler (onlar Sitî ile Zîn'di) Onları görür görmez ikiside yere düşüp bayıldılar Sitî ile Zîn bayan kıyafetli iki
erkeği iyice süzerek onlar sezmeden kendi yüzeklerini onların parmaklarına geçirip oradan ayrılırlar Mem ile Tacdin ayıldıklarında kendilerinin bezgin
ve sersem onlduklarını görürler Bu esnada Tacdin Mem'in parmağında, üzerinde Zîn yazılı mücevheri fark eder, Tacdin Mem'ın parmağına doğru elini
uzatınca Mem de onun parmağında bulunan pana biçilmez ve üzerinde Sitî yazılmış olan yüzüğü görür İkiside Sîti ve Zîn'in ne yapmış olduklarını
anlarlar Sitî ile Zîn dadıları olan Heyzebun'a anlatırlar Dadıları bir hekim kılığına girerek hasta olan Mem ve Tacdin'in yanına varıp, Sitî
ve Zîn'inde onlar gibi yandığını söyler ve yüzükleri geri ister Tacdin yüzüğü geri verir Fakat Mem 'bununla yaşıyorum' diyerek yüzüğü vermez
Mem ile Tacdin kalkıp arkadaşlarına durumu anlatırlar Bunun üzerine Tacdin için Cizre'nin önde gelenleri Cizre Bey'inden Sitî'yi Tacdine isterlerler
Bey, Tacdin'e Sitî'yi verir Böylece yedi gün yedi gece düğün yapılır Aslen Botanlı olmayıp İran'ın bir köyünden (Merguverli) olan Beko, Bey'in kapıcısıdır
Tacdin Beko'yu hiç sevmez Bey'e kaç sefer bu adamın kapıcılığa layık olmadığı söyler fakat bey: 'değirmenimiz onunla dönüyor Köpekler de
kapıcıdırlar' der Beko, Bey'in Zîn'i Mem'e vermemesi için 'Efendim, Tacdin kendi tarafından Zîn'i Mem'e vermiş' Bunun üzerine kızan Bey,
'and içerim ki; Zîn'i eş olarak Mem'e vermeyeceğim' der Bey'in ava çıktığı bir günde Mem Zîn'i görmek için bahçeye girer Mem'i gören Zîn birden yıkılıverir
yere Bu sırada Mem onu görmez gül ve reyhanları seyrederek şöyle der:
'Ey gül! Gerçi sen de nazeninsin,
Sen nerde, Zin'in yüzünün rengi nerde?
Ey sünbül! Gerçi senin güzel kokan var,
Reyhan senin için kara yüzlü olmuş
Fakat siz yarimin zülfine benzemezsiniz
İkiniz de arsız ve herzecisiniz
Ey bülbül! Gerçi sen de aşk adamısın,
Kırmızı gül mumunun pervanesisin
Benim Zîn'im senin kırımızı gülünden daha şendir
Benim bahtım da senin talihinden daha karadır'
Mem bunu söyledikten sonra Zîn'i görür ve oda orada bayılır Ava giden Bey, avdan dönünce Mem'i bir abaya sarılmış bir şekilde bahçede görür Mem
'Beyim, biliyorsunuz ben hastayım canım sıkıldı gezeyim derken sonra kendimi burda buldum'der Bey'in yanında bulunan Tacdin abanın altında
Zîn'in saçlarını görür, durumu anlayan Tacdin Bey'i ikna ederek divana doğru götürür Daha sonra eve gidip Sitî ve çocuğunu evden çıkararak,
evi ateşe verir Böylece Mem ile Zîn'in kurtuluşu için Tacdin evini feda eder Emsali görünmemiş bir dostluk örneğini sergiler Beko'nun oyunlarıyla
beyle satranç oynamaya ikna edilen Mem başlangıçta ilk üç oyunu alır Beko Mem'in iyi oynadığını görünce Mem'in yönünü Zîn'e doğru çevirir Zîn'i görüp
hayallere dalan Mem, Bey'e yenilir Sevgilisinin Zîn olduğunu öğrenen bey Mem'in zindana atar Bir seneye yakın zindanda kalan Mem, Zîn'in hasretine dayanamayıp
ölür Mem'in cenazesinin kaldırıldığı esnada Tacdin Beko'yu görüp öldürür
Beko'nun öldüğünü gören Zîn, bakın hakkında ne düşünüyor:
'Ey izz ve temkinli şah ve vezir!
Rica ediyorum inatetmeyiniz,
Bu fesat kaynağı hakkında
Çünkü insanlar ve cinlerin Allahın,
Yer ve göklerin yaratıcısı,
Sevgiyi, sevgilileri verdiği gün,
O zaman buğzu da rakiblere verdi
/
Biz kırmızı gülüz, o bizim için dikendir
Biz hazineyiz o bizim için yılandır
Güller dikenlerin gagasıyla korunur,
Hazinelerde yılanlarla beslenir
Eğer o olmasaydı aramızda engel,
Aşkımız da buzulur ve zail olurdu'
Nasıl ki bir gülü diken, hazineyi de yılan koruyorsa, bizim de bekçimiz (köpeğimiz) Beko olacaktır Diyen Zîn, Mem'in mezarının
başında devamlı ağla***** şöyle der:
'Ey vücudumun ve canımın mülkümün sahibi,
Ben bahçeyim, sen de bahçıvan
Senin bahçen sahipsizdir
Sen olamazsan onlar neye yarar
Kaşlar, gözler, zülüfler neyedir
Zülfümü tel tel çekeyim
Sonra yarim sen beni belki değişik görürsün
En iyi hepsi yerinde kalsın
Hakk'a emanetim teslim ediyim'
Diyerek yapıştığı Mem'in mezar taşında canını verir Bey, Zîn'i gömmek için Mem'in mezarını açtırarak Zîn'i sarktığı esnada şöyle seslenir:
'Memo! Al sana yar! der
Xanî, bu aşk hikâyesini, Kürt halkı arasında oldukça yaygın olan ve sözlü gelenek yoluyla yüzyıllarca dilden, dile dolaşan 'Memê Alan Destanı''ından esinlenerek yazmıştır Mitolojik bir nitelik kazanan
bu destan MÖ'den bu yana halk arasında, daha çok 'dengbêj' 'ler tarafından ve özellikle uzun kış gecelerinde ard arda uzayıp giden gecelerde manzum ve bazen de anlatıcı durup mensur (hikaye edici bir dille) a
nlatırdı Uzun soluklu bu dengbêjleri, halk âdeta büyülenmiş bir şekilde ve kendinden geçercesine saatlerce dinler ve onu takip eden gecelerde hikâyenin
sonunu büyük bir sabırsızlık ve merakla beklerdi Halkın ilgisini göre anlatıcısı da hikâyenin kısa veya uzunluğunu belirler Xanî, 'Mem û Zîn' ' i XVII Yüzyılın
sonlarında yazmıştır O dönemde yazılmış olan bütün eserlerde Arapça ve Farsça'nın etkisi altında kalıp bu dillerden kelimeler mevcuttur (Bu Divan Edebiyatı'nın
da bir özelliğidi) Bunda dolayıdır ki bu Mem û Zîn'de de bu etkiyi görebilmek mümkündür Buna rağmen bu eser, Kürt dilinin ve zengin kültürünün ispatıdır Xanî'nin, 'Kurmancım, kûh-î kenarî ' (Kürdüm, dağlıyım, kenardanım) deyişi,
sanırım birçok sorunun cevabı niteliğindedir Bu eser, ilk olarak Ahmed Faîk tarafından (1143 hicri-1730 miladî) yılında Azeri Türkçesine çevrilmiştir
Sırrı Dadaşbilge, 1969 yılında nesre çevirip, beyitlerini sadeleştirmiştir 42 yaprak 83 sayfadan meydana gelmiş bu çevirinin ilk sayfası zayidir Faîk,
Ehmedê Xanî'den 35 yıl sonra çeviri yapmıştır İki ayrı yerden kendisinden bahsetmekte olan Faîk ayrıca gazellerin son beyitlerinde mahlaz kullanmıştır
İkinci olarak Abdulaziz Halis Çıkıntaş 1906 yılında Türkçeye çevirmiştir Fakat kitap bir türlü basılamaz Arapça, Fransızca, Almanca, Rusça başta olmak üzere birçok
dile çevrisi yapılmıştır 1968 yılında MEmin Bozarslan tarafından Türkçeye çevirilmiştir Leyla ile Mecnun, Romeo ve Juliyet gibi Mem û Zîn'de dünyanın ölümsüz edebi eserleri arasında yerini almıştır Ve yine bu eserlerdeki gibi
Mem û Zîn'de de beşeri aşktan ilahî bir aşka yükseliş vardır Bu aşk etrafında Xanî, çağın sosyal, kültürel, dini ve idari durumunu güçlü bir şekilde tasvir
etmiş, bölge (Botan bölgesi)'nın törelerini, bayramlarını bayramlarla birlikte av partilerini,
kır eğlencelerini kısacası halkın bütün yaşantı tarzlarını görebilmek mümkündür Aşk unsurunun yanında, dağlardan (Cudi, Tura 'Tur dağı'), sulardan
(Özellikle Dicle nehrini), ağaçlardan, hayvanlardan, kuşlardan (Bülbülün önemi büyük), bitkilerden (Bülbülle bağlantılı olarak gül'den ), renklerden,
kokulardan sık sık bahsetmekte bunları okuyucunun zihninde canlandırıp adete gözler önüne sermektedir:
MEM'IN DİCLE'YE SESLENİŞİ
'Ey benim gözyaşlarım gibi dökülen nehir!
Ey âşıklar gibi sabırsız ve sükûnetsiz nehir!
Sabırsız, karasız ve sükûnetsizsin,
Yoksa benim gibi sen de deli misin?
Senin için hiçbir karar kılmak yok,
Galiba senin gönlünde de bir yar var'
Dicle'ye seslenen Mem'in onunda kendisi gibi sabırsız ve sükünetsiz bir âşık olduğunu döktüğü gözyaşlarını da Dicle'nin suyunu benzetmesi, Dicle'yi kendisi gibi deli, aşık görmesi bunların her biri Mem'in kendi vasıflarını Dicle nehrine de yüklemesi ile, böyle bir bağlantı
kurmuştur Dicle suyu gibi Mem'in dağa ve rüzgara karşı seslenişi;Zîn'in de muma kamlara ve pervaneye seslenişi bunların her biri bahtsız olan Mem ve Zîn'in içinde bulundukları çaresizleği anlatır
ZÎN MUMA SESLENİYOR
'Ey sır ve oturma arkadaş, baş arkadaşım!
Gerçi yanmak yönünden benim gibi sin sen,
Fakat konuşmak yönünden benim gibi değilsin
Eğer sen de benim gibi söyleseydin
Benim de gönlüm fazla yanmazdı'
Zîn bir sohbet arkadaşı aramakta ve derdini muma yanmaktadır Xanî, aynı zamanda hikâyede ateşin önemine, kutsallığı da deyinmiş: Mem, Zîn'le beyin bahçesinde buluşuyorken bey, av partisinden döner beyin döndüğünü gören Tacdin, Mem'i kurtarabilmek için evini ateşe verir Burada ateş kurtarıcı bir görev almaktıdır Diyebiliriz ki Xanî, Zedüştlük inancının düalizminden etkilenmiştir Zerdüşt dininde düalizm (iyi-kötü, aydınlık-karanlık) var Mem û Zîn'de de ikili sistem esas alınır 'Kötünün bilinmediği yerde iyiyi tarif edemezsin Her şey zıddı ile izah edilir' İyiliği ve aydınlığı Mem û Zîn; kötülüğü ve karanlığı ise Beko'ya veren Xanî, aynı zamanda ay ile güneş, ateş ile su, kadın ile erkek, melek ile iblis gibi ikili temaları oldukça işlemiştir Bununla birlikte dönemin yönetimini elinde tutanları, gericiliği, zalimleri, kötü niyetli kimseleri yermiş, haksız düzene karşı âdeta isyan bayraklarını göklere çekmiştir Haksızlığa ve feodal düzene karşı cephe alan Xanî, haksızlığa uğrayanların, yoksulların ve çarezilerin yanında yer almış Kötülüğü, ikiyüzlülüğü fitne ve fesatçılığı yine dalkavukluğu Bekir (Beko)'de; doğruluğu, iyiliği, suçsuzluğu, güzeli ve çaresizliği de Mem ve Zîn'de toplamıştır Fakat, bu âşkın büyüklüğüne ve ölümsüzlüğüne en büyük katkıyı sağlamış olan Beko'dur Evet, yaşadıkları sürece kendilerine cefa çektiren onların kavuşamamaları için her türlü fitne ve fesatlığa başvuran Beko, bu aşkın edebîleşmesinde büyük rol oynamıştır Mem ve Zîn'in ölümünden sonra Bey Beko'nun söylediklerine kulak verdiği için pişmanlık duyar, fakat iş işten geçmiştir Onlar ebedî mutluluğa erdiler Aşk Botanda ebedileşti, aşk MEM Û ZÎN'de
Mem Û Zin Öyküsü
Mem u Zin nedir
Mem-u Zin Efsanesi
Mem-u Zin Efsanesi
Mem u Zin destanı aslında iki destandır Destanın bir yüzünde kavuşan Tajdin ile Siti’nin, bir yüzünden de kavuşamayan ve aşktan ölen Mem ile Zin’in destanları vardır
’Ey insanlar, hepiniz bu adamı dinleyin’ cümlesi ile başlayan destan iki meleğin hapse girmesiyle devam eder Bu iki melekten biri Mem biri de Zin’dir Sonra meleklerden biri Zin’i alıp, Mem’in yanına götürme teklifinde bulunur Melekler bu isteği gerçekleştirir Botan* Beyi’nin kızını(Zin) alıp Mem’in yanına götürürler İkisi uykudan uyanır Korkarlar ilk başta Çünkü bilmek korkutur Peki neyi biliyordular? Birbirine aşık olduklarını ve onları ancak ölüm ayırabilecekleri Melekler Zin’i alıp geri götürüler, artık destan dünyevi hayata kaymış olur
İkinci karşılaşmaları bir newroz gününde olurZin ile kız kardeşi Siti erkek kılığına girerler newroza gitmek için Her birnin parmağında bir yüzük vardır Newrozun kutlandığı alanda karşılaşırlar Mem’in yanında da biraderi Tajdin vardır Gençler, kızların güzelliğnden o kadar etkilenirler ki oracıkta bayılırlar Ayıldıklarında parmaklarında yüzük vardır Bunun bir hayal olduğunu düşünseler de parmaklarındaki yüzük gerçeği ifşa etmektedir zaten her iki taraf da yemeden içmeden kesilir Bu durumu farkeden Zin’in analığı ısrar eder ve Zin ona açılır Analık o iki civanı bulmaya karar verir Bulması da o kadar da zor olmaz Öyle bir ’illete’ düşmüşler ki bütün herkes Mem ile Tajdin’i bilmektedir Analık onları bulur, artık Zin ile Siti’nin kim olduğunu öğrenen Mem ile Tajdin onları istemeye karar verirler Yalnız bir sorun vardır Bir evden aynı anda iki tane gelin çıkamaz Mem hiç düşünmeden sırasını Tajdin’e verir Tajdin ile Siti evlenirken Mem ile zin de beklerler
Beko Botan Beyinin yanında yanaşmadır Beyi doldurur, Mem’in asıl niyetinin Zin’i alıp onun beyliğini ele geçirmek olduğunu iddia eder Bu söylentiler çoğalınca Mem alınıp zindana atılır Bu aşk artık’yasak aşk’tır
Zin üzüntüden yataklara düşer Bunu gören Bey Zin’i salıverir zindana Özellikle Zin’in ’Ben öldükten sonra kimse karalar bağlamasın’ sözü Beyi yumuşatmıştır Zin zindana gider ama Mem ölmüştür artık
Mem’in ölümünü duyan Botan halkı yas tutar Şehirdeki bütün insanlar matem elbiselerini giymişlerdir Hatta ağaçlar bile Mem’in ölüme yapralarına dökmüşlerdirAhmed-i Xani Botan halkının siyah ve kapalı renklere düşkün olmasını o güne bağlar
Mem’in ölmesi demek aşkın sürgün edilmesi demektir Ve Zin’in gelip mezarın başında ağıt yakmasıyla ağlayış bir senfoni halini alır Mem’in mezarı başında ağlayan Zini ölüm şerbetini içerek bu dünyadan göçer
"Zin’in ölümünden sonra Mem’in mezarı açtılar Bey dedi ki ’Memo al sana yar!’ Mem’in mezarından üç defa ses geldi ve o ses ’merhaba’ diye Gerçeğin bu sırrını işiten herkes aşka inandı"
Beko’yu ise Tajdin öldürür Beko diğer dünyada da iki aşığı rahat bırakmaz Bir kara çalı olur girer aralarına, bunun üzerine Mem ve Zin yıldız olur gökyüzüne çıkarlar Beko da bunların peşinden gökyüzüne çıkar, kavuşmalarını engeller
****
Ahmed-i Xani aslen Hakkarilidir Türbesi Ağrı’nın Dğobeyazıt ilçesindedir Din adamı olmasından dolayı akın akın ziyaretçi çekiyor türbe şimdi Ahmed-i Xani bir çok edebiyatçıya ilham kaynağı omuştur Bediüzzaman Hazretleri eğitimi tamamlamak için Dğubeyazıt’a gittiğinde isteyerek o türbede kalmıştır Ve Risale-i Nur eserinde Ahmed-i Xani’ye olan saygısını ifade eder Kitap, sanırım ilk kez 1906 da Türkçe’ye çevrilmiş en önemli ve kapsamlı çeviri ise 1968 ’de M Emin Bozarslan tarafından yapılmıştır
****
Mem ve Zin’in mezarı Cizre’dedir Zaten Botan bölgesi Cizre’yi içine alan o bölgenin ismidir Yukardaki fotoğraf da onların mezarına ait bir fotoğraftır Eğer olur da bir gün birleri okumaya çıkarsa o destanı özellikle Mem’in Dicle Nehri ile Zin’in de mum ile dertleşmesi kısmına ayrı bir önem versinler Destanın içindeki bir beyitle yazıyı bitiriyorum
Gönülden yükseldi kara bir duman
Başındaki dimağı da kararttı
Mem u Zin
Cizre Beyi, Mir Zeynuddin'in Zîn ve Sitî adlarında iki tane bacısı vardı
Zîn, beyaz tenli, beyin can ciğeriydi Bey onu çok severdi Sitî ise esmer, selvi boylu biriydi Tacdin, Beyin Divan Vezirinin oğluydu Hikâyenin ana
kahramanı Mem ise Tacdin'in manevi kardeşi ve dostuydu Botan bölgesinde baharın müjdecisi olan Mart ayında, eğlence ve bayram günlerinde çoluk - çocuk bütün Cizre halkı kırlara çıkar süslenirlerdi
İşte böyle bir günde Mem ile Tacdin kendilerine kızlar gibi süs verip ve kıyafet değiştirerek şenliğe katılırlar Şenlik alanına vardıklarında
erkek kıyafetli iki kişiyi görürler (onlar Sitî ile Zîn'di) Onları görür görmez ikiside yere düşüp bayıldılar Sitî ile Zîn bayan kıyafetli iki
erkeği iyice süzerek onlar sezmeden kendi yüzeklerini onların parmaklarına geçirip oradan ayrılırlar Mem ile Tacdin ayıldıklarında kendilerinin bezgin
ve sersem onlduklarını görürler Bu esnada Tacdin Mem'in parmağında, üzerinde Zîn yazılı mücevheri fark eder, Tacdin Mem'ın parmağına doğru elini
uzatınca Mem de onun parmağında bulunan pana biçilmez ve üzerinde Sitî yazılmış olan yüzüğü görür İkiside Sîti ve Zîn'in ne yapmış olduklarını
anlarlar Sitî ile Zîn dadıları olan Heyzebun'a anlatırlar Dadıları bir hekim kılığına girerek hasta olan Mem ve Tacdin'in yanına varıp, Sitî
ve Zîn'inde onlar gibi yandığını söyler ve yüzükleri geri ister Tacdin yüzüğü geri verir Fakat Mem 'bununla yaşıyorum' diyerek yüzüğü vermez
Mem ile Tacdin kalkıp arkadaşlarına durumu anlatırlar Bunun üzerine Tacdin için Cizre'nin önde gelenleri Cizre Bey'inden Sitî'yi Tacdine isterlerler
Bey, Tacdin'e Sitî'yi verir Böylece yedi gün yedi gece düğün yapılır Aslen Botanlı olmayıp İran'ın bir köyünden (Merguverli) olan Beko, Bey'in kapıcısıdır
Tacdin Beko'yu hiç sevmez Bey'e kaç sefer bu adamın kapıcılığa layık olmadığı söyler fakat bey: 'değirmenimiz onunla dönüyor Köpekler de
kapıcıdırlar' der Beko, Bey'in Zîn'i Mem'e vermemesi için 'Efendim, Tacdin kendi tarafından Zîn'i Mem'e vermiş' Bunun üzerine kızan Bey,
'and içerim ki; Zîn'i eş olarak Mem'e vermeyeceğim' der Bey'in ava çıktığı bir günde Mem Zîn'i görmek için bahçeye girer Mem'i gören Zîn birden yıkılıverir
yere Bu sırada Mem onu görmez gül ve reyhanları seyrederek şöyle der:
'Ey gül! Gerçi sen de nazeninsin,
Sen nerde, Zin'in yüzünün rengi nerde?
Ey sünbül! Gerçi senin güzel kokan var,
Reyhan senin için kara yüzlü olmuş
Fakat siz yarimin zülfine benzemezsiniz
İkiniz de arsız ve herzecisiniz
Ey bülbül! Gerçi sen de aşk adamısın,
Kırmızı gül mumunun pervanesisin
Benim Zîn'im senin kırımızı gülünden daha şendir
Benim bahtım da senin talihinden daha karadır'
Mem bunu söyledikten sonra Zîn'i görür ve oda orada bayılır Ava giden Bey, avdan dönünce Mem'i bir abaya sarılmış bir şekilde bahçede görür Mem
'Beyim, biliyorsunuz ben hastayım canım sıkıldı gezeyim derken sonra kendimi burda buldum'der Bey'in yanında bulunan Tacdin abanın altında
Zîn'in saçlarını görür, durumu anlayan Tacdin Bey'i ikna ederek divana doğru götürür Daha sonra eve gidip Sitî ve çocuğunu evden çıkararak,
evi ateşe verir Böylece Mem ile Zîn'in kurtuluşu için Tacdin evini feda eder Emsali görünmemiş bir dostluk örneğini sergiler Beko'nun oyunlarıyla
beyle satranç oynamaya ikna edilen Mem başlangıçta ilk üç oyunu alır Beko Mem'in iyi oynadığını görünce Mem'in yönünü Zîn'e doğru çevirir Zîn'i görüp
hayallere dalan Mem, Bey'e yenilir Sevgilisinin Zîn olduğunu öğrenen bey Mem'in zindana atar Bir seneye yakın zindanda kalan Mem, Zîn'in hasretine dayanamayıp
ölür Mem'in cenazesinin kaldırıldığı esnada Tacdin Beko'yu görüp öldürür
Beko'nun öldüğünü gören Zîn, bakın hakkında ne düşünüyor:
'Ey izz ve temkinli şah ve vezir!
Rica ediyorum inatetmeyiniz,
Bu fesat kaynağı hakkında
Çünkü insanlar ve cinlerin Allahın,
Yer ve göklerin yaratıcısı,
Sevgiyi, sevgilileri verdiği gün,
O zaman buğzu da rakiblere verdi
/
Biz kırmızı gülüz, o bizim için dikendir
Biz hazineyiz o bizim için yılandır
Güller dikenlerin gagasıyla korunur,
Hazinelerde yılanlarla beslenir
Eğer o olmasaydı aramızda engel,
Aşkımız da buzulur ve zail olurdu'
Nasıl ki bir gülü diken, hazineyi de yılan koruyorsa, bizim de bekçimiz (köpeğimiz) Beko olacaktır Diyen Zîn, Mem'in mezarının
başında devamlı ağla***** şöyle der:
'Ey vücudumun ve canımın mülkümün sahibi,
Ben bahçeyim, sen de bahçıvan
Senin bahçen sahipsizdir
Sen olamazsan onlar neye yarar
Kaşlar, gözler, zülüfler neyedir
Zülfümü tel tel çekeyim
Sonra yarim sen beni belki değişik görürsün
En iyi hepsi yerinde kalsın
Hakk'a emanetim teslim ediyim'
Diyerek yapıştığı Mem'in mezar taşında canını verir Bey, Zîn'i gömmek için Mem'in mezarını açtırarak Zîn'i sarktığı esnada şöyle seslenir:
'Memo! Al sana yar! der
Xanî, bu aşk hikâyesini, Kürt halkı arasında oldukça yaygın olan ve sözlü gelenek yoluyla yüzyıllarca dilden, dile dolaşan 'Memê Alan Destanı''ından esinlenerek yazmıştır Mitolojik bir nitelik kazanan
bu destan MÖ'den bu yana halk arasında, daha çok 'dengbêj' 'ler tarafından ve özellikle uzun kış gecelerinde ard arda uzayıp giden gecelerde manzum ve bazen de anlatıcı durup mensur (hikaye edici bir dille) a
nlatırdı Uzun soluklu bu dengbêjleri, halk âdeta büyülenmiş bir şekilde ve kendinden geçercesine saatlerce dinler ve onu takip eden gecelerde hikâyenin
sonunu büyük bir sabırsızlık ve merakla beklerdi Halkın ilgisini göre anlatıcısı da hikâyenin kısa veya uzunluğunu belirler Xanî, 'Mem û Zîn' ' i XVII Yüzyılın
sonlarında yazmıştır O dönemde yazılmış olan bütün eserlerde Arapça ve Farsça'nın etkisi altında kalıp bu dillerden kelimeler mevcuttur (Bu Divan Edebiyatı'nın
da bir özelliğidi) Bunda dolayıdır ki bu Mem û Zîn'de de bu etkiyi görebilmek mümkündür Buna rağmen bu eser, Kürt dilinin ve zengin kültürünün ispatıdır Xanî'nin, 'Kurmancım, kûh-î kenarî ' (Kürdüm, dağlıyım, kenardanım) deyişi,
sanırım birçok sorunun cevabı niteliğindedir Bu eser, ilk olarak Ahmed Faîk tarafından (1143 hicri-1730 miladî) yılında Azeri Türkçesine çevrilmiştir
Sırrı Dadaşbilge, 1969 yılında nesre çevirip, beyitlerini sadeleştirmiştir 42 yaprak 83 sayfadan meydana gelmiş bu çevirinin ilk sayfası zayidir Faîk,
Ehmedê Xanî'den 35 yıl sonra çeviri yapmıştır İki ayrı yerden kendisinden bahsetmekte olan Faîk ayrıca gazellerin son beyitlerinde mahlaz kullanmıştır
İkinci olarak Abdulaziz Halis Çıkıntaş 1906 yılında Türkçeye çevirmiştir Fakat kitap bir türlü basılamaz Arapça, Fransızca, Almanca, Rusça başta olmak üzere birçok
dile çevrisi yapılmıştır 1968 yılında MEmin Bozarslan tarafından Türkçeye çevirilmiştir Leyla ile Mecnun, Romeo ve Juliyet gibi Mem û Zîn'de dünyanın ölümsüz edebi eserleri arasında yerini almıştır Ve yine bu eserlerdeki gibi
Mem û Zîn'de de beşeri aşktan ilahî bir aşka yükseliş vardır Bu aşk etrafında Xanî, çağın sosyal, kültürel, dini ve idari durumunu güçlü bir şekilde tasvir
etmiş, bölge (Botan bölgesi)'nın törelerini, bayramlarını bayramlarla birlikte av partilerini,
kır eğlencelerini kısacası halkın bütün yaşantı tarzlarını görebilmek mümkündür Aşk unsurunun yanında, dağlardan (Cudi, Tura 'Tur dağı'), sulardan
(Özellikle Dicle nehrini), ağaçlardan, hayvanlardan, kuşlardan (Bülbülün önemi büyük), bitkilerden (Bülbülle bağlantılı olarak gül'den ), renklerden,
kokulardan sık sık bahsetmekte bunları okuyucunun zihninde canlandırıp adete gözler önüne sermektedir:
MEM'IN DİCLE'YE SESLENİŞİ
'Ey benim gözyaşlarım gibi dökülen nehir!
Ey âşıklar gibi sabırsız ve sükûnetsiz nehir!
Sabırsız, karasız ve sükûnetsizsin,
Yoksa benim gibi sen de deli misin?
Senin için hiçbir karar kılmak yok,
Galiba senin gönlünde de bir yar var'
Dicle'ye seslenen Mem'in onunda kendisi gibi sabırsız ve sükünetsiz bir âşık olduğunu döktüğü gözyaşlarını da Dicle'nin suyunu benzetmesi, Dicle'yi kendisi gibi deli, aşık görmesi bunların her biri Mem'in kendi vasıflarını Dicle nehrine de yüklemesi ile, böyle bir bağlantı
kurmuştur Dicle suyu gibi Mem'in dağa ve rüzgara karşı seslenişi;Zîn'in de muma kamlara ve pervaneye seslenişi bunların her biri bahtsız olan Mem ve Zîn'in içinde bulundukları çaresizleği anlatır
ZÎN MUMA SESLENİYOR
'Ey sır ve oturma arkadaş, baş arkadaşım!
Gerçi yanmak yönünden benim gibi sin sen,
Fakat konuşmak yönünden benim gibi değilsin
Eğer sen de benim gibi söyleseydin
Benim de gönlüm fazla yanmazdı'
Zîn bir sohbet arkadaşı aramakta ve derdini muma yanmaktadır Xanî, aynı zamanda hikâyede ateşin önemine, kutsallığı da deyinmiş: Mem, Zîn'le beyin bahçesinde buluşuyorken bey, av partisinden döner beyin döndüğünü gören Tacdin, Mem'i kurtarabilmek için evini ateşe verir Burada ateş kurtarıcı bir görev almaktıdır Diyebiliriz ki Xanî, Zedüştlük inancının düalizminden etkilenmiştir Zerdüşt dininde düalizm (iyi-kötü, aydınlık-karanlık) var Mem û Zîn'de de ikili sistem esas alınır 'Kötünün bilinmediği yerde iyiyi tarif edemezsin Her şey zıddı ile izah edilir' İyiliği ve aydınlığı Mem û Zîn; kötülüğü ve karanlığı ise Beko'ya veren Xanî, aynı zamanda ay ile güneş, ateş ile su, kadın ile erkek, melek ile iblis gibi ikili temaları oldukça işlemiştir Bununla birlikte dönemin yönetimini elinde tutanları, gericiliği, zalimleri, kötü niyetli kimseleri yermiş, haksız düzene karşı âdeta isyan bayraklarını göklere çekmiştir Haksızlığa ve feodal düzene karşı cephe alan Xanî, haksızlığa uğrayanların, yoksulların ve çarezilerin yanında yer almış Kötülüğü, ikiyüzlülüğü fitne ve fesatçılığı yine dalkavukluğu Bekir (Beko)'de; doğruluğu, iyiliği, suçsuzluğu, güzeli ve çaresizliği de Mem ve Zîn'de toplamıştır Fakat, bu âşkın büyüklüğüne ve ölümsüzlüğüne en büyük katkıyı sağlamış olan Beko'dur Evet, yaşadıkları sürece kendilerine cefa çektiren onların kavuşamamaları için her türlü fitne ve fesatlığa başvuran Beko, bu aşkın edebîleşmesinde büyük rol oynamıştır Mem ve Zîn'in ölümünden sonra Bey Beko'nun söylediklerine kulak verdiği için pişmanlık duyar, fakat iş işten geçmiştir Onlar ebedî mutluluğa erdiler Aşk Botanda ebedileşti, aşk MEM Û ZÎN'de
